Genezen van taboes en onmondigheid: Psychiatrie en publieke moraal in Nederland (1950-1980)

Ondanks haar oriëntatie op de biomedische wetenschappen en psychologie, waarin de oorzaak van geestesstoornissen in het lichaam of de psyche werden gezocht, kende de psychiatrie in de negentiende en twintigste eeuw een sociaal-morele onderstroom. Deze kwam in het bijzonder tot uiting in cultuurkritische reacties op de moderne maatschappij. Psychiaters wezen rond 1900 niet alleen op de biologische oorzaken van waanzin en nerveuze aandoeningen, zoals erfelijkheid, maar zij schonken ook uitgebreid aandacht aan schadelijke gedragingen en sociaal-culturele invloeden die het geestelijk evenwicht op de proef stelden: pauperisme, gebrekkig hygiëne, zedeloosheid, overmatige consumptie van genotmiddelen, seksuele excessen, een slechte opvoeding, de groeiende discrepantie tussen de intellectuele en morele ontwikkeling van de mens, vrouwenemancipatie, de verhevigde strijd om het bestaan, het hectische levenstempo in de steden, nauwelijks bij te houden technologische vernieuwingen en de snelle transport- en communicatiemiddelen. Om de aantasting van geest en zenuwen te weerstaan, waren zelfbeheersing, wilskracht, plichtsbesef en orde en regelmaat geboden.
In Nederland leidde de cultuurkritische en sociaal-hygiënische bewogenheid onder psychiaters in het midden van de jaren twintig tot de beweging voor geestelijke volksgezondheid. Naar het voorbeeld van de succesvolle bestrijding van besmettelijke volksziekten bepleitten deze psychohygiënisten preventieve maatregelen om de vermeende toename van geestes- en zenuwziekte in te dammen, bijvoorbeeld door middel van de vroegtijdige behandeling van lichte psychische aandoeningen. Het werkveld dat zij claimden, strekte zich uit van huwelijk, gezin, seksualiteit, voortplanting en opvoeding tot onderwijs, vrijetijdsbesteding, alcoholisme en criminaliteit. Bevreesd voor culturele vervlakking en sociale desintegratie benadrukten zij evenals andere intellectuelen in het interbellum het belang van geestelijke waarden en gemeenschapszin. Het psychohygiënische gedachtegoed sloot aan bij het beschavingsoffensief, dat in de negentiende eeuw vooral uitging van de liberale burgerij, maar dat vanaf de eeuwwisseling vervlochten was geraakt met het confessionele en sociaal-democratische emancipatiestreven. Naarmate de democratisering voortschreed, achtten vertegenwoordigers van de elites het des te noodzakelijker om het volk zedelijk te verheffen. Voor verantwoord burgerschap waren zelfbeheersing en gemeenschapszin vereist. Volksopvoeding onder leiding van de culturele en wetenschappelijke elite gold als hét middel om een samenbindende morele oriëntatie op burgerlijke fatsoensnormen en algemene christelijke waarden te garanderen. Met hun normatieve invulling van het begrip geestelijke volksgezondheid sloten de leidende psychohygiënisten nauw aan bij het streven naar een goed geordende massasamenleving door middel van de onvoorwaardelijke aanpassing en onderschikking van het individu aan een collectief gedeeld normen- en waardepatroon.
De psychohygiëne bood psychiaters een kader om zich op te werpen als hoeders van de publieke moraal. De basis daarvoor werd al voor de Tweede Wereldoorlog gelegd, maar in de periode 1950-1980 manifesteerden enkelen zich nog sterker als morele enterpreneurs in de Nederlandse samenleving. Daarbij maakte hun defensieve houding ten aanzien van moderniseringsverschijnselen al gauw plaats voor vernieuwingsgezindheid. Dit artikel gaat over de bijdragen van psychiaters aan de taboedoorbrekende morele heroriëntatie ten aanzien van een aantal gevoelige kwesties, die het persoonlijke leven van veel Nederlanders direct raakten: godsdienst, seksualiteit, geboorteregeling, abortus, euthanasie, drugsgebruik en de verwerking van de oorlog. Daarbij zal ik aangeven wat de nieuwe – in hoge mate psychologiserende – publieke moraal inhield en waarom deze vanaf de jaren tachtig aan betekenis inboette.